TALATUU O MANONO

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 17 June 2016, 12:00AM

O Manono e ta’oto i totonu o se aloalo o se aau tele o Aana ma e si’omia e le sami malū. O lona vaega i matu-sasa’e e i totonu o le aloalo, o loo i ai se papa e 8-10 mita le maualuga e igoa o “Fatumanava” ma ni nai niu e feagia’i solo i le matagi.

O lona itu i sisifo i le va o Manaono ma Apolima- o loo i ai se motu itiiti o Nuulopa- e tusa ma le 50 mita lona maualuga. O lona itu i Manono e tifatō i lalo, ma talu ai o lenei vaega e i totonu o le aloalo, o lea e faigofie ai ona o’o i ai tagata ma fe’a’ei i le tumutumu- lea o loo ola ai ituaiga eseese o laau ma fue sosolo, e ese mai nai niu o loo ola ai. A e taunuu i le tumutumu, ona e tilotilo lea i se vaega e tifato i lalo.

E te vaaia ai foi le latalata ane o le isi vaega e tifo-to i lalo-lea o loo va ai ma le motu autu mo se mamao e 20 mita-  ma se vaega papa’u e fati mai ai le galu ma e fiafia tagata e faase’e ai -e tau i le pito o le a’au e faafeagai tonu ma le vaega tifa-tō lona lua.

E mana’omia se va’a lelei e malaga ai se tasi i lenei avaava fai togafiti-talu ai e mafai lava i soo se taimi ona tulai mai se faalavelave e ala i le lafo’ia o se tasi i luga o lea papa- pe afai e te fia matamata i le tele o ana o loo i ai.

O Nuulopa lava ia e pei ona iloa ai- o le fanua tanu lea o alii o Manono, aemaise ai lava o le Aiga o Tuilaepa-lea e ta’ua so’o e Misi Sitea ma Misi Viliamu le tagata e igoa o Matātau e faapea o se tagata o lea aiga. O le itu i sauté o loo i ai se nofoaga tele o ana e mafua mai le natura ae na toe faalapopo’a e lima o tagata.

E faigofie ona ‘ausia ia nofoaga e vaa, ae ui o lea- o ia ana uma ua leai ni mea o totoe ai. O loo i ai ni ma’a papa taape laiti- o le tasi o loo i le itu i matu, ae o le isi o loo i sisifo. E tusa ai la ma le pese a Manono; fai mai Misi Sitea ma Ella o “Manupufanua” o se suafa matai o Manono, ae o le faaletonu o loo i ai- fai mai o le Tapunuu poo le Tapuafanua lea o le suafa “Lei’ataua Lesa.”

O Manono, Malie ma Safotulafai e faae’eina atu le suafa Malietoa; ae o le Sa’o Aoaluma - o lona Aiga o  Tooa; ae o le Saoaualuma o Manono e peiseai e fia malie ai -fai mai o le “Suniula”.

O Upu Ta’oto la o Manono fai mai:- Tulouna Oe Aiga i le Tai; Tulouna lo Oulua Faa-Itu; Tulouna Le’iataua ma Lei’ataua; Susu mai Lau Susuga Lei’ataua Lesa o le Tapunuu; Tulouna le Aiga Sa Mutimuti ma le Matua o Vaisagote; Tulouna lau Tofa Futi; Tulouna Lau Susuga Lei’ataua Le Tauā ma le Fale-lima o Alo o Sapapa; ma le Matua o Vaī; Tuouna le Falefa o Salua; Tulouna Lua Susuga Taupa’ū ma Mulipola; Tulouna lau Susuga Luatutu; Tulouna le Aiga Satuilagi; Tulouna Pologama ma lau Susuga Tuilaepa-o le alo o Malietoa; Tulouna le Tulafale o Lau Fetalaiga Auapa’au.

APOLIMA: O le motu itiiti  o Manono, lea e 2 kilomita mai Nuulopa; o le gutu lea o se mauga-mu ua mate -ma o loo taoto i le itu i matu o le moana- e mafai ona sao i ai tagata pe a sa’o ona faitau galu.

E faigata tele ona ulufia le ava lea e tusa ma le 50mita le lautele, ae taofi e se vaega o le papa e igoa o Papaloto, ona maua ai lea na o sina avanoa itiiti i le ava e pei o se ala o se gata; o le itu i sisifo o loo i ai se vili. Talu ai e fati sa’o lava galu i totonu o le ava; o le faafitauli muamua lava i le itu i sisifo –o le pipisi a’e o le sami (vili) ma o se tulaga faigata lea mo vaa.

O luma ane o le vili o loo i ai se pito papa e igoa o “Paugaluga”, o ona luma ane i le agai i le sami le papa  o “Tautulioso”; o le vaega lenei- e tofu mea uma ma le igoa; o le pito i sisifo ma le pou i sasa’e -o loo i ai se Vili e igoa o “Togitu” lea e masani i taimi o taua ona tutu ai se molī ina ia mautinoa ai se fesoasoani mai Savaii.

O lou aga’i ane i luga mai “Togitu”-e va iti lava le auala, ae vave ona e taunuu i se nofoaga e igoa o “Vaivai” lea e masani ona maua ai se lavea’i pe o se nofoaga matamata i taimi o taua. O lau vaai mai lea nofoaga e te iloa atu ai le matagofie o le motu o Nuulopa, Manono ma Upolu.

Afai la ua e sao mai lea auala, e vave ona e taunuu i se vaipuna lapotopoto, e tusa ma le 100 mita lona lautele; ae o lona pito atoa i sauté o loo taoto ai se nuu. O le itu i matu o lea ala e te vaaia ai le pisi o le sami i luga o le papa- o “Nu’ule’ale’a” lea poo le nuu e vave ona mou ma aveese e galu o le sami.

Fai mai o le Alii Atimalala o Werner lea na ia kapeteniina le va’a o le “Ariadne” i le va o nei pupū ma Apolima -ma sa faamata’u ai tagata o Manono ma latou iloa ai le le malu o le ‘olo o pupū i Apolima. O le vaa o le Ariadne o se vaatau lea o Siamani sa taamilo i le Vasa Pasefika i lea taimi.

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 17 June 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>