O LE IETOGA O LE PIPI’I MA LE ELEELE – mai le Tusi o le “Suaga a le Vaatele”

By Fuimaono Na'oia Fasavalu Touli F. Tupua 22 June 2016, 12:00AM

E faapea le Tala o le ‘ietoga lenei na lalaga e le olomatua e suafa ia Feagai-i luga o le mauti’eti’e e igoa o”Matagilemoe” i Sauano-Fagaloa. Ina ua mae’a ona lalaga, sa sulu ai loa Feagai ae nofo i le Maota e igoa o le “Maota e nofoia Tala-ae le nofoia le ogamanava”. 

E ala ona le nofoia le ogamanava o lea maota-ona e soli e saualii ia e o mai i Malata e aga’i i le sami. O le tama teina a Feagai o Anivaolepo, lea na usu i ai Tauiliili-ona maua ai lea o le teine na usu i ai Tagaloalagi –ona maua ai lea o le teine o Tualafalafa ma le tama.Ina ua si’i le faletama a Sa Tagaloa ma Sa Tuiatua i le tuumalo o Tagaloaalagi, sa faapotopoto faletama uma ma latou ietoga i Amaile ma le Anapapa. 

Peitai-ua le maua se ‘ie lelei e ave ai le Si’i. Ona alu ai lea o le teine o Tualafalafa i Fagaloa ua afe i Lalomilo le maota o Leutele i Sauano. O lalo o le laau o le milo- na toso ai le vaa ma faatali atu ai tagata na o ma le teine, o alii o Taisamania ma Taipelogia. 

Ona faapea atu lea o ia alii ia Tualafalafa-pe faapefea ona alu, ae tali mai le teine-o le a alu i le mea o loo nofo ai le olomatua o Feagai. Ona fai ane lea o Taisamania ma Taipelogia-“a e alu-e te tau atu i le vai pūpū-ma’a, ona e tau lea i le papa lalaga ma le ma’a tao laufala, ma si ona auala-a e alu ai-e te alu faatafa, ona faatoa e tau ai lea- i le maota e nofoia tala-ae lē nofoia le oga-manava. Ona alu lea o le teine tau atu i mea uma lava ia e pei ona fai ane ai ana tulafale. E o’o atu le teine i luga i Matagilemoe, o nofo mai le olomatua o Feagai-ua na o luga a’e lava o lona sulugatiti o loo aliali mai, ae ua magoto uma i le eleele lona tino. Ona faataiō lea o le teine ma tagi, ma ua te’i ai le olomatua. 

Sa geno atu le olomatua i le teine e alu ane ia te ia. Na alu i ai le teine, ma e o’o atu ae fai mai le olomatua-“Suga, o ai oe?” Tali le teine-“O a’u o le tama a Anivaolepo.” 

Na mapuea le olomatua ma faapea si ana upu-“Talofa e i le tama a si a’u tama, ae vaai oe, ‘aua e tagi-ae sau- o le mea sili-o lea ou te ola. Ae sau loa e tau laga atu le ‘ie lea na e sau e avatu, aua ou te iloa-na e sau e avatu se ‘ie-ua tuumalo Tagaloaalagi.  Ua amata ona laga  a’e le ‘ie aua ua magoto i le eleele. 

E laga a’e i luga le ‘ie-o pipi’i ai palapala. Fai atu loa le olomatua-“o le igoa o le ‘ie lena o le “Pipiimaleeleele”, ae sau ina alu ma oe ma ia fusi mau  i lou tini nei gaoi e saualii. Ua alu ese le teine ma le ‘ie ma aga’i atu i Lalomilo lea o loo faatali mai ai ana tulafale. 

Na ona taunuu lava toso loa ma le vaa ma alu loa aga’i i Amaile ma le Anapapa. E vaai mamao atu lava le teine ina ua lata le va’a, o tagi mai lona tuagane i luga o le vai. Ona faapea lea o le teine-“ta fia pa’ie i le Vai o le Tama”. 

O le taimi lava na tuta ai le vaa o le teine ma tulafale-na oso ai le teine i le vai e faalanu- a ua galo ia te ia ona tatala ese le ‘ie o loo sulu ai. Peitai- e alu a’e i luga le teine, ua to’ulu ese uma palapala sa pipi’i ai-a ua ‘i’ila-talu ai ua leva ona tatao i le eleele, ua memea. 

Ona sui ai lea o le igoa o le ‘Ie- i le “Matumaivai”. Ona avatu lea o le ‘Ie ua fola, ona fai atu lea o Tauiliili i faletama uma e fia a le Tuiatua ma le Tagaloa, “ua lava le ‘ie a Tualafalafa ma lona tuagane=tou te si’i ai i le Lagi o lo outou tamā. 

Ona sui ai lea iina le igoa o le ‘ie i le “Tasiaeafe” Ae ina ua usu Asomualemalama le tama a Fofoaivaoese-a’o le tuagane o Sina ma Taufau, ina ua fo’i mai lana folauga sa taatiu, sa afe i Amaile a’o i ai le teine o Falenaoti, ma o le taimi lea ua maua lana fanau o Tagoilefoe ma le teine o Pafuti- i lana tane o Taua’aletoa –a ua toe mamafa, sa tauanau e Asomua la te nonofo ae musu. 

Sa fai i ai Tauiliili e alu e o ma Asomua-e tau lona gafa ia Salamasina. E ui lava ina musu Falenaoti-ae sa usitai pea i lona tama- ma ua o loa ma Asomualemalama. Ina ua la afea Lotofaga, sa feiloa’i ane ia i la’ua- le tagata e faatauta’ia lo la vaa. 

O le suafa o lea alii o Tautaipaopao- lea o loo nofo i Salelologa i ona po nei. Ona latou malaga lea ma le alii ua afe i Mulivai Siumu le mea na fai ai tofiga. O le ala lea o le o’o o le ‘ie i Siumu. Na usu Tuisamatatele o Ogenoa i Tutuila i le alo o Tofaeono i Siumu- ona maua ai lea o  teine e to’alua ma le tama e to’atasi. 

O le tama lea o Leasapai ma teine o Logoialisi ma Logoisetuitui. Usu Le’iato o Tutuila ia Logoialisi ona maua lea o le teine o Manalita ma ua alu atu ai lava ma le ‘ie lenei- aua na ave e asi ai le gasegase o Tuisamata. O le mea lava e alu i ai le usuga-ua alu ai lava ma lenei ‘ie. Usu mai Punalefaiga o Masefau ia Manalita maua Manuosofusi. 

Ona alu foi lea o le ‘ie i le nofogā-tane a Manuosofusi i Masefau. Usu Tuiafono ia Manuosofusi maua Tauaolosii. Ona alu foi lea o le ‘ie ia Tuiafono. O Tauaolosii sa faufau tane ia Fuā’autoto’a ona maua ai lea o lana tamai teine o “Futa” lea sa afifi i le ‘ie. 

E i ai foi le ‘ie o Futa sa lalaga e fua i le teineitiiti- aua e la’’ititi. Ona faamoe lea o Futa i luga o le fuefue -ae alu le lama a Tauaolosii ma soa o Fuā’autoto’a, o Leagogia ma Leatoia, ae o mai tagata Toga pu’e le lama-pu’e ai ma le olomatua ma le teine sa moei le fuefue ma ave. 

O le ‘ie la lea e sulu ai nei tagata Toga-o le tauvala-o le laufala tonu lena o Futa. Peitai-o le ‘ietoga, o le ‘ie na avatu i Samoa. O le tala e faapea na toso e Lautivunia le teine o Futa, ona ita ai lea o le Tuitoga. 

Ua finagalo le Tuitoga ia oti Lautivunia ona o lana mea na fai. A aami atu e le Tuitoga e le alu ane. Ua iloa lelei e Lautivunia ua lē ‘alofia le oti. Ona faatonu lea e Lautivunia Leatoia ma Leagogia- ia o e eli se lua i le va o ‘alia-ae faatutū a’e ai ni tao. Ae afai e u mai ona foliga-ona aveese lea-peitai-ia ‘eli lava se lua i le va o ‘alia. 

Na vaai atu Leagogia ma Leatoia i le isi aso ua sau Lautivunia- e u mai lona tua-ona la taufetuli atu loa lea -ua faatutū i luga mata o tao ia sa faatutū mai le ta’ele o le lua.Ua sau pea Lautivunia seia o’o ina taunuu i le lua ma ua pa’ū ai loa i lalo  ma oti ai.Ona tanu lea o Lautivuni ae tupu a’e ai mai lona tuugamau le la’au o le Ti, lea o loo fofō ai gasegase. 

Ua fai sina umi o le taimi talu ona oti Lautivunia, ma ua oso le alofa o le Tuitoga i si ona uso. Ona aumai ai lea o tagata Samoa o le a susunu e taui ai le oti o Lautivunia. Peitai ua tago le teine o Futa ua tatala le ‘ie ae fua e Leagogia ma Leatoia- ae savali ai i  lalo o le ‘ie. E tilotilo atu le Tuitoga ae iloa atu mata o Fua’autoto’a -lea na ala ai ona ta’u ‘ula o le ‘ie-o “fofoga o le ‘ie”-aua e mumu, o le mumu lena -o foliga o Fua’autoto’a. O le ala foi lea lea o le ta’ua o le ‘ietoga o le “Ie o le Malo.” 

O Fua’autoto’a lea- na pala’ai ai le Tuitoga i Tutuila. Ona o mai lea o tagata Samoa i Samoa- ae tu’u le ietoga i Tonga. Ua mavae aso e tele, ona o mai lea o tagata Toga- e saili le mea o oti ai Lautivunia. 

Ua taunuu i Falefa, ona alu ane lea o le tagata Tonga e asu vai. E savali le tagata Toga i le vai-ae lagona atu e Leutele. Ona ta lea o le pola ae faapea atu Leutele-“e le tauilo tapuvae o tagata folau.”Oso loa le Toga i le vaa ae toe fo’i i Toga ma ta’u i le Tuitoga. Ona faapea lea o le Tuitoga-toe foi i Samoa e fesili i le tagata lena- pe na te iloa le mea o tanu ai lo’u uso o Lautivunia. 

Ona toe sau ai lea o le malaga mai Toga e fesili ia Leutele-ae tali Leutele i lana Solo:-Leatoia ma Leagogia-Le pa niu na lua sopo’ia ma le pa filimoto na lua laasia. O Lautivunia o i laufanua o Toga na e faatelea’ia. E avatu lau o le fiso ma lau o le tolo a e saeia ma tia’ia. Ona faapea atu lea o Leutele, o i le va o ‘alia o loo tanu ai Lautivunia. 

Ona toe foi lea i Toga. E o atu ua tupu a’e le la’au o le Ti i le tuugamau o Lautivunia. Ona fetagofi lea lea ua ‘eli ae ma maua ai ivi o Lautivunia. Ona faaigoa ai lea o le laau lenei o le “lauti” aua o le laau na ola a’e i le tuugamau o Lautivunia. O le ‘ietoga la lea sa tuu i Toga na aumai sa’o lava ia Leutele i Falefa ma sui ai lona lona igoa o le “Pulouoleola.”

By Fuimaono Na'oia Fasavalu Touli F. Tupua 22 June 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>