O LE TALATU’U O LEPUIA’I- Mai le Tusi o le “Suaga a le Vaatele”

23 August 2016, 12:00AM

O loo ta’oto i totonu o le Malae o Leupuia’i se Pa-Ma’a faa-tafafā e foliga i se Fanua-Tanu e igoa o le “Paleso’o.”

E le o se Pa maualuga peita’i-o loo faavae i ni ma’a tetele ia e o’o lona aofa’i i le ivasefulu. Fai mai le Talatuu a le Afioaga-o le “Pa-le-so’o”- e faamanatu ai le aofa’i o faletua o le Alii o Vaovasamanaia.

O luma ane o lenei Pa-ma’a -o loo avanoa e faamanatu ai le faletua lona selau o Vaovasamanaia- lea nofo ia Logona le Manaia o Saanapu. O le faamatalaga lauiloa e “to’atolu tama.” O Tupa’i, Toilolo ma Vaovasamanaia.

O Tupa’i e nofo i Safata-o Toilolo e nofo i Taga Savaii a’o Vaovasamanaia e nofo i Manono. Fai mai le Talatuu-o Vaovasa o se taule’ale’a aulelei tele. Ina ua o’o lona soifua i le tulaga fai aiga -sa matua faasaga lava e saili sona faletua. 

E le fia nofo i soo se isi tamaitai-se’ia vagana ai lava se ‘auga-faapae’. Ina ua maua lana avā muamua-sa faasaga loa e fai se pine. O le ala lea na fai ai le “Palesoo” i ma’a e pei ona i ai nei.

E tofu lava le avā ma le ma’a e tu’u i le Pa e faailoga ai. Ona nofo lea o le avā ua i ai, ae toe alu le sailiga o le isi avā. Ua fai pea lea amio a Vaovasa se’ia o’o lava ina 99 ona faletua.

Ona vaai atu lea o Vaovasa, toe to’atasi sona faletua-ona atoa loa lea o ma’a e so’o ai le Pa ma puni loa. Ona toe sui foi lea o le amio a Vaovasamanaia ma ua fuafua nei e faatῡtῡ i le tama’ita’i o “Lapataume” le alo o Talauega i Falealili.

Sa alu le aumoega ma o mai ai loa ma le tamaitai. Peita’i, ina ua o’o mai i le tuaoi o Saanapu ma Salamumu-sa lagona lelei atu lava i uta- o fai mai tini o Vaovasa.

O lea na alu ane ai loa le Manaia o Saanapu o Logona ma faalavea le faamoemoe o Vaovasa e pei ona faitau ai  i le tala ia Logona o Saanapu. Fai mai Lepuia’i na toe liliu le fua a Vaovasa i Falealili ma tu’u filemu ai Lapataume-ona foi mai ai lea i Manono. Fai mai na toe alu le isi malaga a Vaovasa aumai le isi ona to’alua-ae peitai-na oti ai.

O le ala lea ua le mafai ai lava ona maua se ma’a faaopoopo mo le Palesoo e o’o mai i le asŏ. E taofi Tutuila-o i latou na atoa i ai, e taofi foi Lefaga o latou na atoa i ai-e le faapena le vaaiga i le Paleso’o.

O tuāfale ane lava o lenei afioaga o loo ta’oto ai se tasi o mata’aga iloga i le motu atoa. O lea nofoaga ua faaigoaina o le “Avesefululua”-lea e i luga o le tuāi’a pe tusa ma le tolu selau futu le maualuga.

A tula’i se tasi i luga o lenei nofoaga-e taatia fua mai lava le motu o “Nuulopa, Apolima ma le motu tele o Salafai. O le “Avesefululua” o loo fausia i luga o se mato e taufai tofē ona itu uma.

O le fausaga o lona faavae o le ma’a atoa pe tusa o le onosefulu futu lona faa-taamilosaga-ae tasi lona auala savali e taunuu ai se tasi i luga. O itu uma o le ‘Olo’ e faigata tele ona a’ea. I le taimi nei ua matua lilofia lenei ‘olo i le vaomatua.

I le faafeagai i sisifo ma lenei ‘olo-o loo tu mai ai se Tia sima o Tamafaiga Leiataua Pe’a. O le mau a le afioaga e faapea na faatoa simā talu ai nei lea Tia-a’o aso uma-sa na o se Tia-ma’a maualuga lava.

Na pogai ona fausia i ma’a muamua-ona o le Alii lenei o Lei’ataua Pe’a poo Tamafaiga Pe’a-na fai lana mavaega ina ia ‘tanu faatu’ o ia pe a maliu-ina ia mafai ai ona va’ava’ai atu pea i ona aiga uma i Savaii ma Upolu sa fesoasoani ane i le faatuina o lona Malo.

I se taumafaiga e tau faamatala le a’ano moni o lenei ‘Olo’ o le “Avesefululua”-o le mau a le afioaga fai mai o le nofoaga lenei sa faatonutonu atu ai osofaiga uma a Tamafaiga i vaega eseese o le atunuu.

Talu ai o Tamafaiga o le Tafa’ifa mulimuli lea o Samoa a’o le’i taunuu mai le Tala Lelei, sa o’o atu ana sauaga i le itumalo o Atua i sasa’e ma tulimanu aupito i mamao o le Motu Tele o Savaii. O nuu uma e o’o i ai ana sauaga-e vaaia ai le lauē ma le toto masa’a.

Sa na faamata’u le Atu Samoa atoa pe a vaaia ana fuāva’a o ‘alia ua tau lalata mai i fanua. O se Toa e mata’alia i le laueleele atoa ma le sami. O lana fuāva’a sa sili ona logologoa i ona taimi.

O lona suafa sa lauiloa ai i Alii Misionare o le “Tevolo” talu ai ana amio faapaupau ma le faatupu vevesi. O lona saua sa faatuai ai ona tu-laueleele le Tala Lelei i laufanua o Samoa ma o le ala lea o le auina mai o misionare muamua mai Toga a le Ekalesia Metotisi.

E le’i leva ona fasi e Fasitoo-uta Tamafaiga ma maliu ai-ae tu-laueleele loa Ioane Viliamu i Sapapalii Savaii-i le tausaga 1830. O le faamatalaina o le uiga moni o le “Avesefululua” e le faigofie.

Talu ai ona o Tamafaiga o le Tafa’ifa mulimuli lea-ae taunuu loa le Tala Lelei, e faapea le taofi-sa na pulea uma itumalo mavae e sefulu-tasi o le atunuu e pei o Tumua, Pule, Itu’au ma le Alataua, Aiga i le Tai ma le Vaa o Fonoti. Ia silafia foi- o Tumua e faasino ia Lufilufi ma Leulumoega ao Pule i Salafai e faasino i Puleono. A tu’u la i ai ma Aiga-ona maua ai lea o le numera e sefulu-lua lea e faasino i ai le “Avesefululua.”

O le tasi itu e mafai ona faamatala ai le upu o le “Avesefululua” e faapea. Fai mai le tasi mau-“e sefulu-lua usuga aloa’ia a Tamafaiga Pe’a.

O lona sefulu-lua e pei ona faamauina e le Aiga o Fiame ma Sagapolutele i Lotofaga ma Ulutogia-o le usuga lea ia Tuatuamamao le alo o Sagapolutele Funefe’ai o Ulutogia. Peita’i-o le taliu mai o Tamafaiga i ana sauaga i le isi ana manamea-ae fasi ai loa e Fasitoo-uta ma maliu ai.

23 August 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>