O LE MAU A PULE-THE MAU MOVEMENT

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 26 July 2016, 12:00AM

Na tu-utaula le Maui Pomare i le aoauli o le Aso Lulu-22 o Iulai. O lea Malaga o le Filemu-na maua ai se manatu lelei o tagata Samoa ia sa ta’ita’ia le faataliga o le malaga i le taulaga i luga o le uafu-faapena foi ma le Sui o le Pulega. Ina ua mavae ia sauniga o le faataliga-sa matou faatasi loa ma le Savali a Minisita mo se sauniga o le ‘ava o le feiloaiga’  i Vaimoso-ona tuua ai lea o i matou e tapena mo le feiloaiga mulimuli (ma le savali) i le aso e soso’o ai.

Ona aga’i atu ai lea o le Mau i Lepea-ina ia mafai ai ona ‘ou faia sa’u faaaloaloga i le tuugamau o Tamasese Lealofi ua tuumalo- ma isi toa o Samoa-na fasiotia ia Tesema 1929 ma taimi mulimuli ane ai. Ina ua mae’a se sauniga puupuu iina, sa mafai ona ‘ou alu atu i la’u taavale ma la’u fanau teine i lo’u aiga i Tuaefu-lea na matou feiloa’i ai ma isi o loo matou aiga-sa potopoto ai e faafeiloa’i lo matou taunuu atu i lo matou aiga.

Masalo o le itu e sili atu ona mata’ina i lo le faafeiloaiga o i matou-o le faaleleiga lea sa mafai e Langstone ona fai-i le va o le Mau ma le Fono a Faipule. O le Aso Faraile 24 o Iulai-na alu atu ai se savali a le Mau i Mulinuu-lea sa fono ai faipule. Sa faamatalaina e Turnbull lea feiloaiga i totonu o se tusi ia Savage. “Sa tau fai tuuina atu e ia itu auai e lua upu faale-uo tau feiloaiga-ma o lea feiloaiga atoa sa faailogaina i se tulaga mata’utia tau le fefaaaloaloa’i- i taimi o le fiafia.

Ona soso’o ai lea ma le malaga atu o Faipule i Vaimoso-ma i le isi fa aso e soso’o ai-e 6,000 tagata sa auai i sauniga o le faataliga o Nelesoni. Fai mai Turnbull o pese e tete’e ai ia Niu Sila-sa usuina faatasi ai ma ni fu’a faalauiloa tetele-o loo faaalia ai le ta-fanaina o Tupua Tamasese. “Ae ui o lea-o se itu e tatau ona faailoa atu-‘o nei pese sa peseina i se agaga lelei ma e le tatau ona faatatauina e tusa ai ma le uiga o le upu i le upu.

O le aso 27 o Iulai-na saunoa ai Nelesoni, ma folafola atu lana lagolago ma le fesoasoani ia Niu Sila ma le Pulega i totonu o le atunuu. Ma na ia faailoa atu ia i latou na auai-ina ia toe fo’i atu i o latou nuu ma tapena mo le faiga-palota mo sui faipule. Ma sa faapea lava ona latou toe fo’i atu. Ina ua mavae le tele o tausaga o taumafai, sa matua manumalo le Mau i le tele o avanoa e mafai ai ona faatagaina- e filifili i latou e fai ma o latou sui.

Ua uma faalavelave ina ua toe fo’i mai Nelesoni. Ua le toe i ai ni solo e tau faamaonia ai e mafai ona maua nei mea i totonu o se lipoti masani a Braisby ia Tesema 1936-lea na ia matauina ai le toe tofia o Faumuina e avea ma Supuvaisa o Leoleo a le Atunuu. Sa faaalia e Braisby o “Faumuina Fiame e le’i a’oga ma e matua le agavaa na te faatinoina nei tiute.”

SAMOA MO SAMOA

I vaitaimi faai’u o le 1930-sa tumau pea ona avea le Mau ma malosi tau upufai-e ui lava ina e le o toe i ai se afi i totonu o le manava-lea na una’ia o ia i lalo o Lisatisone ma Aleni. Sa lauiloa o ia i totonu o le atunuu o le “Mau a Nelesoni”-ma na ia faagaoioia i se tulaga uiga ese lea na pogai ai le vave o le ita o Lisatisone. O le uiga ese o le soifuaga- o le upu taua lea i Tua’efu ma le femalagaa’i solo i se taavale e fai lona avetaavale-ma faalealea le fu’a a le Mau i luma o lana taavale.

Ae i le faagasologa o le taimi, ma tulaga faaleleia i totonu o Samoa, sa mou malie atu le Mau mai le vaaiga-ma toe taliu atu ai Nelesoni i se tulaga e pei o ta’ita’i e masani ai le atunuu. O le tulaga uiga ese o le Mau na mou malie atu-ina ua faatuatuaina e Samoa le faigamalo a le Leipa-ma suia ai le le fiafia ma le ita i le 1920. Ae peitai-ana faapea o le ‘auga o le faamoemoe o le Mau-ma sui lona faatuatuaina o Savage.

Sa matua leai ma se iloa e le Leipa poo le a le mea na te faia ia Samoa faatasi ai ma le malosi o le le fiafia o Niu Sila ia Samoa-o le lumana’i tau upufai o atumotu sa tuuina atu ia mate i luga o le vine tau faiga faavae. Sa faifai malie ona mou le lagolagoina o le Mau i totonu o Samoa-o ona mafuaga na vave aliali mai- na talafeagai lelei ma le loto malie o Niu Sila e talanoa. O le vaega tele o lona musuā-o le alu atu lea o Afamasaga i le Malo i le 1929.

O le 1933 na tofia ai o ia e avea ma faipule ma i le faagasologa o le fono i Apia ma Berendsen ma Verschallelt-lea e le’i umi ae ona maua loa lea tofiga-na pa’ū o ia ma mata pogia-ma sa avatu i lona aiga- lea na maliu ai. O le isi na alu atu i le Malo o Simaika, o se tagata faa-aunuua lea-o lona toe taliu mai i Samoa nei-na faailogaina i le Aso To’ana’i Pogisa. O se tagata ‘ave-fe’au, sa na lagolagoina le Mau-ona o le aiaina e Lisatisone o le faatauina atu o le popo-ma ua le maua ai ni ana tupe.

Ina ua toe faatau atu le popo i le ‘aufai-oloa-na tonu ia Simaika o le a toe se’e i le Malo. Na filifilia o ia i le Fono Aoao Faitulafono i le 1935. Ia Setema o le 1937-na tusi atu o ia ia Savage ma faitio i ai e faapea o Nelesoni ma e lagolagoina o ia-ua latou faatupuina se tulaga faigata i tagata papalagi ma o lea e mana’omia ai ni fuafuaga malolosi

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 26 July 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>